Ο πλανητικός μεταβολισμός και το δικαίωμα στην αναπνοή

​

 

 

Τα σώματα νιώθουν τις αλλαγές του καιρού και αντιδρούν σε αυτές. Η θερμοκρασία, η υγρασία κι η ταχύτητα του ανέμου επηρεάζουν σώματα που μπορεί να είναι ανθρώπινα, παραπάνω από ανθρώπινα, πλανητικά. Δεν πρόκειται απλώς για κάποια επίδραση του καιρού στο σώμα. Όπως γράφουν η Astrida Neimanis και η Loewen-Walker, τα σώματα είναι αδιαχώριστα από τα εκάστοτε περιβάλλοντα, από συστήματα διαφορετικών δυνάμεων, ροών και χρονικοτήτων[i]. Ο καιρός, λοιπόν, μας περιβάλλει αγγίζοντας και διαπερνώντας οργανισμούς, οικοσυστήματα και εδάφη. Ο καιρός μας “ενσωματώνει”[ii] και η αναπνοή αποτελεί όπως γράφει η Horn “τη ζωτική ανταλλαγή του σώματος με την αδιόρατη αλλά και διάχυτη διάσταση του περιβάλλοντος.[iii]” Τα σώματα, συνεπώς, δε μπορούν παρά να έχουν μια “διευρυμένη σχέση με τον καιρό και το κλίμα” με όρια μη διακριτά[iv].

Η αναπνοή αφορά σε σώματα κάθε κλίμακας καθώς και στον ίδιο τον πλανήτη που σαν υπερ-οργανισμός βασίζεται στα οικοσυστήματα των δασών και των ωκεανών και μεταβολίζει την ενέργεια εξασφαλίζοντας τη ζωή. Η Karolina Sobecka θυμίζει πως κρίσιμος για τις μεταβολικές διαδικασίες της Γης είναι ο άνθρακας που “διαπερνά και διαμορφώνει κύκλους σε χωρικές και χρονικές κλίμακες από το μοριακό στο πλανητικό και από το γεωλογικό στο αναπνευστικό.[v]” Πρόκειται, όπως αναφέρει και ο Yadvinder Malhi για ένα πάρε-δώσε ενέργειας και συγκεκριμένα διοξειδίου του άνθρακα μεταξύ της ατμόσφαιρας και των φυτών σε εδάφη και ωκεανούς που πρέπει να παραμείνει σε ισορροπία για να επιβιώσει ο πλανήτης[vi].

Η τρέχουσα ενεργειακή κρίση συνδέεται όχι μόνο με τον πόλεμο στην Ουκρανία αλλά και με την γενικότερη διατάραξη του μεταβολισμού της Γης. Η ζήτηση και η κατανάλωση ενέργειας είναι μεγαλύτερη από αυτή που μπορεί να παράξει η βιόσφαιρα ή υπάρχει αποθηκευμένη στον πλανήτη. Για το λόγο αυτό, έγινε αναγκαία η εξόρυξη φυσικών πόρων. Ο ρόλος των σωμάτων είναι και πάλι σημαντικός καθώς τα ορυκτά καύσιμα προέρχονται από απολιθώματα φυτών και ζώων από το μακρινό παρελθόν που αποσυντέθηκαν από την θερμοκρασία και την πίεση στο φλοιό της Γης. Η ενέργεια που είχαν αποθηκεύσει οι οργανισμοί αυτοί στο παρελθόν απελευθερώνεται εκατομμύρια χρόνια μετά για να καλύψει τις ανάγκες ενέργειας άλλων σωμάτων, πληθυσμών και κρατών. Η σημερινή κρίση, έτσι, είναι αποτέλεσμα της συνεχώς αυξανόμενης απόκλισης της ταχύτητας του μεταβολισμού της ανθρώπινης δραστηριότητας με αυτή του σώματος του πλανήτη και σχετίζεται με τη συζήτηση περί κοινωνικού μεταβολισμού και του λεγόμενου “ρήγματος” ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση.

Τι συμβαίνει, όμως, όταν ξεπερνιούνται τα όρια των διαθέσιμων φυσικών πόρων; Μπορεί να αλλάξει εκ νέου ένα κλίμα πού είναι πλέον ανθρωπογενές, και ένας καιρός, συνεπώς, τεχνητός; Πως επανέρχεται η λειτουργία του μεταβολισμού του ίδιου του πλανήτη;
Στις προνομιούχες περιοχές της Γης, τα ανθρώπινα σώματα μοιάζουν να εγκλιματίζονται ακόμα εύκολα στις αλλαγές χάρη σε κλιματικές υποδομές που λειτουργούν σαν καταφύγια στους ισχυρούς καύσωνες ή τα ψυχρά κύματα κι εξασφαλίζουν την καλή διατήρηση της θερμοκρασίας και υγρασίας. Συχνά, μάλιστα, όπως γράφει η May Ee Wong, μοιάζουμε να ξεχνάμε πως αν δεν έχουμε τις υποδομές αυτές που βοηθούν να “διατηρήσουμε τις φυσιολογικές μας θερμοκρασίες, τα σώματά μας οδηγούνται στα όρια της εξάντλησης και της κατάρρευσης.[vii]” Η συνθήκη αυτή, ωστόσο, αλλάζει όταν τα καιρικά φαινόμενα αποκτούν αιφνίδιο κι ακραίο χαρακτήρα και όταν, για παράδειγμα, πυρκαγιές ή πλημμύρες απειλούν την υγεία ή και την ίδια τη ζωή.

Στις απειλές αυτές και τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής που βιώνονται με το ίδιο το σώμα, η τεχνολογία υπόσχεται λύσεις. Η λεγόμενη “πράσινη ενέργεια” βασίζεται στην ηλιοφάνεια και τον άνεμο, σε ανανεώσιμες πηγές και τις καιρικές συνθήκες και προτείνει μία “ήπια” λύση και μετάβαση σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής που δεν κατασπαταλά τους πόρους του πλανήτη. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί και επεξεργάζεται μεγάλα κλιματικά δεδομένα και προσφέρει πολύτιμες προγνώσεις, ενώ οι προτάσεις για την εφαρμογή της γεωμηχανικής προτείνουν ριζοσπαστικές και καθόλου ήπιες λύσεις συστήνοντας πλανητικής κλίμακας παρεμβάσεις που στόχο έχουν την αποκατάσταση του κλίματος. Κάθε λύση, όμως, ακόμα και αν στόχος είναι η προστασία και αποκατάσταση του εδάφους, των ωκεανών, της ατμόσφαιρας, έχει κόστος. Η στροφή στην πράσινη ενέργεια αν και είναι αναγκαία, προϋποθέτει ταυτόχρονα την εξόρυξη μετάλλων για την κατασκευή των συστημάτων, ενώ η μηχάνευση του καιρού και του κλίματος μπορεί να έχει παρενέργειες στο όζον και συνέπειες στο κλίμα που δεν μπορούν να προβλεφθούν.

Οι προβληματισμοί αυτοί, οι προκλήσεις και οι αντιφάσεις που αφορούν στο ρόλο της τεχνολογίας στην αντιμετώπιση των επιταχυνόμενων κλιματικών αλλαγών συζητώνται μέσα από έργα δημιουργών όπως αυτά των Vladan Joler, Design Earth και Disnovation Lab. Στο χάρτη του “νέου εξορυκτισμού”, ο Vladan Joler παρουσιάζει πως φυσικοί πόροι αξιοποιούνται και εξαντλούνται για την κατασκευή τεχνολογικών υποδομών μιλώντας για εκμετάλλευση όχι μόνο της ανθρώπινης αλλά και της γήινης εργασίας[viii]. Οι Disnovation Lab στην εγκατάσταση “Post Growth” παρουσιάζουν μεταξύ άλλων το ρόλο των οικοσυστημάτων στην παραγωγή ενέργειας συσχετίζοντας τη με την ενέργεια που τα ανθρώπινα σώματα παράγουν και καταναλώνουν[ix]. Όπως υποστηρίζουν, το ζήτημα της ενέργειας πρέπει να γίνει πιο χειροπιαστό και προσβάσιμο για όλους για να προκληθούν αλλαγές. Οι Design Earth μέσα από μια σειρά σχεδίων, ένα βιβλίο και ένα βίντεο φαντάζονται την εφαρμογή πέντε διαφορετικών στρατηγικών γεωμηχανικής και στις αθέλητες παράπλευρες επιπτώσεις τους σε τοποθεσίες, κλίμακες, οικονομίες, αξίες και μορφές ζωής[x]. Μέσα από το έργο τους “The Planet after Geoengineering” μοιάζουν να υπογραμμίζουν αυτό που αναφέρει και η Holly Jean Buck: ότι στην περίπτωση της τροποποίησης του καιρού ή της ατμόσφαιρας, θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι "αυτό που ακολουθεί μετά τη γεωμηχανική είναι βιώσιμο" για όλη τη βιόσφαιρα[xi].

Η αποκατάσταση του κλίματος και η αντιμετώπιση του μεταβολικού ρήγματος δεν προϋποθέτει μόνο μια διαφορετική, πιθανώς έλλογη και μετριοπαθή αξιοποίηση των φυσικών πόρων. Κατά την Denise Ferreira da Silva, κανείς πρέπει να λάβει υπόψη πως ο καιρός προκαλείται επίσης από την “υλική έκφραση της φυλετικά χρωματισμένης και καπιταλιστικής απαλλοτρίωσης εδαφών και αγαθών, ανθρώπων και εργασίας κατά τους τέσσερις περασμένους αιώνες.[xii]” Ή, όπως γράφει κι η Christina Sharpe σε ένα πολυσυζητημένο πλέον κείμενο της, “ο καιρός είναι η ολότητα των περιβαλλόντων μας· ο καιρός είναι το συνολικό κλίμα·[xiii]” και σχετίζεται και με τις φυλετικές διακρίσεις. Η ασφυξία με άλλα λόγια, επιστρέφοντας στο σώμα και την αναπνοή, ήταν και είναι γεγονός και όχι απλώς κάποιο υποθετικό σενάριο για ομάδες ατόμων και πληθυσμούς ανά τον κόσμο. Μιλάμε πλέον για “θερμό-πολιτική” όπως αναφέρει και η Susan Schuppli με αφορμή το έργο της “Cold Cases” όπου συζητά πως σώματα μεταναστών, κρατουμένων ή αυτοχθόνων εθνών εγκαταλείπονται ή εκτίθενται βίαια σε ακραίες θερμοκρασίες και ζωές απειλούνται ή χάνονται. Το κρύο στις περιπτώσεις αυτές εργαλειοποιείται για να εξυπηρετήσει τις “κληρονομιές της κλιματικής αποικιοκρατίας, των μακροχρόνιων κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων και του συνεχιζόμενου δομικού ρατσισμού”[xiv].

  Η συζήτηση για την αποκατάσταση του κλίματος και της λειτουργίας του κοινωνικού και πλανητικού μεταβολισμού είναι περίπλοκη, συνεπώς, γιατί οφείλει να λαμβάνει υπόψη όλες τις παραπάνω παραμέτρους. Διαφορετικές χρονικότητες, γεωγραφίες και ατμόσφαιρες συναντώνται στους καιρούς που βιώνουμε. Τα σώματα υφίστανται αλλά και παράγουν καιρούς. Τα σώματα μπορούν να ιδωθούν και ως “μια δύναμη στο κλίμα, μια αλλαγή στις βιόσφαιρες, στις ατμόσφαιρες και στις γεώσφαιρες” και να προκαλέσουν αλλαγές ταυτόχρονα στο κοινωνικό, πολιτικό και φυσικό περιβάλλον. Μπορούν να ενεργοποιήσουν διαδικασίες για ένα επαναπρογραμματισμό όχι του πλανήτη άλλα των συνηθειών και αντιλήψεων που βασίζονται σε μορφές εξορυκτισμού, εκμετάλλευσης και κατασπατάλησης. Αυτό αποτυπώνεται μέσα από σχετικές σύγχρονες επιμελητικές και καλλιτεχνικές προσεγγίσεις που εστιάζουν στην αναγκαιότητα της απομάκρυνσης από κυρίαρχα δυτικοκεντρικά, ανθρωποκεντρικά και πατριαρχικά μοντέλα και τη στροφή και των εναγκαλισμό άλλων κοσμοθεωριών.

Ο κολομβιανός ερευνητής και καλλιτέχνης Felipe Castelblanco για την ενότητα έργων υπό τον τίτλο “Cartographies of the Unseen”, εστίασε στην αυτόχθονη περιοχή της Νοτιοδυτικής Κολομβίας μεταξύ Άνδεων και Αμαζονίου[xv]. Για το έργο συζήτησε με αρχηγούς ιθαγενών εθνών και συνεργάστηκε με μια κοινότητα δημιουργών –τους Indigenous Media Collective– για να μπορέσει να επικοινωνήσει ζητήματα αυτοδιοίκησης και αυτοδυναμίας για τις περιοχές αυτές που έχουν υποστεί οικολογική και επιστημολογική βία. Η επιμελητική ομάδα Forest Curriculum για τις δράσεις της έχει πάντα ως σημείο αφετηρίας και αναφοράς το δάσος και συγκεκριμένα την περιοχή της Ζόμια, μια δασική ζώνη ανάμεσα στη Νότια και Νοτιοανατολική Ασία που διαφορετικές μορφές ζωής συνυπάρχουν, αναγνωρίζονται κι έχουν δικαιώματα[xvi]. Το δάσος είναι σπίτι και καταφύγιο για την πολλαπλότητα και την αλληλεξάρτηση διαφορετικών μορφών και κύκλων ζωής.

Ο ενστερνισμός προσεγγίσεων όπως αυτές εξυπακούεται τη διάθεση για την αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με το περιβάλλον, και την κάλυψη των επιθυμιών και αναγκών του λαμβάνοντας υπόψη τα όρια του πλανήτη και των διαφορετικών κόσμων του. Η εξασφάλιση της αναπνοής, της ζωής και της κλιματικής δικαιοσύνης είναι άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους και αποτελούν τελικά την προϋπόθεση για ένα καλύτερο καιρό στο βαθμό που αυτό παραμένει ακόμα εφικτό...

 

Δάφνη Δραγώνα

 

[i] Neimanis, Astrida, and Rachel Loewen Walker. "Weathering: Climate change and the “thick time” of transcorporeality." Hypatia 29, no. 3 (2014): 558-575.
[ii] ο.π.
[iii] Horn, Eva, “Αέρας.” Λόγια για τον Καιρό: ένα γλωσσάρι, επιμ. J. Parikka, Δ.Δραγώνα (Αθήνα: Onassis Foundation, 2022), 23-28.
[iv] Open-weather, “Σώματα.” Λόγια για τον Καιρό: ένα γλωσσάρι, επιμ. J. Parikka, Δ.Δραγώνα (Αθήνα: Onassis Foundation, 2022), 171-178
[v] Karolina Sobecka, The Carbon Catalogue, https://karolinasobecka.com/The-Carbon-Catalogue
[vi] Katy Coomes, “Planet may have a metabolism problem,” State of the Planet https://news.climate.columbia.edu/2019/11/15/earth-metabolism-problem/ (accessed 1 December 2022)
[vii] May Ee Wong, “Ακραία Φαινόμενα.” Λόγια για τον Καιρό: ένα γλωσσάρι, επιμ. J. Parikka, Δ.Δραγώνα (Αθήνα: Onassis Foundation, 2022), 36-41.
[viii] https://extractivism.online/
[ix] http://postgrowth.art/
[x] https://www.onassis.org/el/art/works/the-planet-after-geoengineering
[xi] Holly Jean Buck, After Geoengineering: Climate Tragedy, Repair and Restoration, London/New York: Verso, 2019, 26f.
[xii] Denise Ferreira da Silva, “On Heat”, Canadian Art (2018): χ.σ. Διαθέσιμο στο:
https://canadianart.ca/features/on-heat/.
[xiii] Christina Sharpe, “The Weather”, The New Inquiry, 19/01/2017, https://thenewinquiry.com/the-weather/.
[xiv] https://cold-cases.info/about
[xv] https://research.felipecastelblanco.com/
[xvi] http://theforestcurriculum.com/